Krzywdząca teoria zła

Właśnie ukazał się polski przekład książki prof. Simona Baron-Cohena pod intrygującym tytułem „Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa”. Nie zamierzam jej teraz recenzować, bo popełniłem większy tekst o tej publikacji, który ukaże się w najbliższym „Poradniku Psychologicznym” POLITYKI. Trudno mi jednak pozostawić bez dodatkowego komentarza jedną z głównych tez Baron-Cohena. Mocno wątpliwą, a w dodatku krzywdzącą dla ludzi z pewnymi typami zaburzeń osobowości.

Simon Baron-Cohen (tak, tak – zbieżność nazwisk nieprzypadkowa, to kuzyn słynnego Borata i Bruna, czyli komika Sachy Baron-Cohena) jest profesorem psychiatrii w University of Cambridge i dyrektorem Centrum Badań nad Autyzmem tej uczelni. To postać w świecie naukowym bardzo znana (i momentami kontrowersyjna – chodzi o jego teorię „męskiego umysłu” osób z zespołem Aspergera). Dlatego od tej miary naukowca oczekiwałbym wyważonych i uzasadnionych rzetelnymi badaniami hipotez.

Tymczasem Baron-Cohen wrzuca do jednego worka psychopatów, jak i ludzi z narcystycznym zaburzeniem osobowości oraz pogranicznym zaburzeniem osobowości (borderline). Worek ten ma zaś napis „zero-negatywni”. Już wyjaśniam o co chodzi – otóż, według brytyjskiego naukowca, te trzy zaburzenia łączy zerowy poziom empatii, co przynosi wyłącznie negatywne konsekwencje (stąd nazwa „zero-negatywni”). Cytuję: „W tradycyjnym systemie klasyfikacji owe trzy typy [psychopatię, narcyzm i borderline – przyp. MR] opisano jako zaburzenia osobowości, nie dostrzegając tego, co je łączy – faktu, że wszystkie trzy są formami zerowego poziomu empatii”.

Kiedy zapytałem o to psychoterapeutę (poznawczo-behawioralnego), na co dzień pracującego z borderline’ami, to – delikatnie mówiąc – bardzo się zdziwił. Można bowiem osobom z tym zaburzeniem przypisać różne trudne cechy, ale nie brak empatii. Z obawy przed odrzuceniem mogą one być nawet bardziej wyczulone i szybciej odczytywać emocje innych ludzi. I na ogół robią to trafnie. Problem pojawia się wówczas, gdy np. czyjś grymas niezadowolenia biorą od razu do siebie.

Pobieżnie przejrzałem publikacje naukowe na temat „empatii i borderline”, co tylko wzmocniło moje wątpliwości (np. tutaj). Zresztą w samej książce trudno znaleźć jakieś przekonujące argumenty na poparcie tezy o zerowej empatii. Baron-Cohen opisuje bowiem tylko jeden przypadek pacjentki, z którą się zetknął oraz powołuje się na badania mające dowodzić, że „mózgowy obwód empatii” (kilkanaście różnych rejonów mózgu) u borderlinów nie działa prawidłowo.

Wątpliwości można mieć nawet do wrzucania do jednego worka psychopatów i narcyzów. Wprawdzie w kryteriach diagnostycznych DSM-IV brak empatii figuruje przy narcystycznym zaburzeniu osobowości, ale nie musi to oznaczać niezdolności do jej odczuwania (publikacja).

Podsumowując: moje największe zastrzeżenie jest takie, że książka Baron-Cohena może bardzo negatywnie stygmatyzować ludzi z pogranicznym zaburzeniem osobowości. Bo kto chciałby znaleźć się w jednym worku z psychopatami i być bohaterem książki poświęconej ludzkiemu złu?

Tym wpisem nie chcę zniechęcać potencjalnych czytelników do sięgnięcia po dzieło Baron-Cohena, ale uczulić na ten jej fragment, który jest bardzo kontrowersyjny i może wzbudzać dodatkowy lęk przed ludźmi cierpiącymi na pograniczne zaburzenie osobowości. Im (i z nimi) jest już i tak wystarczająco trudno żyć.