III RP traci rozum

W Polsce odbywa się powolna destrukcja państwa świeckiego. Ale w jej cieniu niszczone są również inne bardzo istotne wartości, na których oparła się cała zachodnia cywilizacja.

Taką tezę stawiam w tekście w najnowszej POLITYCE. Artykuł wyszedł mocno obszerny, więc do druku trzeba go było skrócić. Dlatego na blogu zamieszczam te jego fragmenty, które wypadły, ale którymi chciałbym się podzielić z czytelnikami:

Czy coś łączy „Deklarację wiary” lekarzy ze studiami podyplomowymi homeopatii na Śląskim Uniwersytecie Medycznym? Na pierwszy rzut oka prawie nic. A jednak sprawy te mają ze sobą znacznie więcej wspólnego, niż może się wydawać. Świadczą bowiem o postępującej erozji modelu państwa zbudowanego na czymś, co hasłowo nazwijmy tradycją oświeceniowo-pozytywistyczną (i przy założeniu, że rzeczywiście na niej budowaliśmy III RP przez ostatnich 25 lat wolności). Czyli wspartego, oprócz m.in. demokratycznego mechanizmu wyboru władz, na dwóch filarach.

Pierwszy to świeckość państwa i gwarancja wolności sumienia. Mariusz Janicki w POLITYCE 25/2014 przekonująco pokazuje, m.in. na przykładzie „Deklaracji wiary” lekarzy i sprawy prof. Bogdana Chazana, jak postępuje powolny demontaż zasad świeckości. Co ciekawe i bardzo niepokojące zarazem, przy rosnącej bierności władz i liberalnych elit.

Ale w cieniu owej batalii o świeckość odbywa się rozkruszanie drugiego filaru oświeceniowo-pozytywistycznej tradycji. Czyli m.in. oparcia edukacji na racjonalno-naukowych podstawach. Ktoś wprawdzie może zarzucić, że taki „scjentyzm” to też ideologia, więc niewiele różni się od przekonań religijnych. Po części to słuszny argument, tyle że nauka i racjonalizm okazały się po prostu najbardziej skuteczne w poznawaniu mechanizmów działania otaczającego świata, a szczególnie w zapewnianiu ludziom po prostu lepszego życia. Kiedyś przekonywano nawet, że nauka zbawi ludzkość. Dziś już w tego typu naiwne utopie nie wierzymy, co nie zmienia faktu, że właśnie dzięki rozwojowi nauki i techniki żyjemy dłużej, nie chodzimy głodni i zmarznięci, jesteśmy też coraz lepiej wyedukowani. A dzięki temu – jak twierdzą niektórzy, m.in. słynny psycholog Steven Pinker z Uniwersytetu Harvarda – staliśmy się mniej okrutni i wojowniczy, nawet biorąc pod uwagę ostatnie dwie wojny światowe.

Dlatego naszym dzieciom fundujemy od samego początku edukację według oświeceniowo-pozytywistycznych kanonów wspólnych dla całej zachodniej cywilizacji. Trudno zatem sobie wyobrazić, by np. nauczyciele złożyli w jasnogórskim klasztorze kamienne tablice z wykutą „Deklaracją wiary”, a później powoływali się na „klauzulę sumienia”, np. odmawiając nauczania teorii ewolucji i innych bezbożności na lekcjach biologii, jako niezgodnych z ich przekonaniami religijnymi.

Dziś taki scenariusz może wydawać się zupełną fikcją. Jednak zadajmy sobie pytanie, czy przy innej konfiguracji sił politycznych w parlamencie jest zupełnie niemożliwy? Warto pamiętać, że zaledwie kilka lat temu mieliśmy już wiceministra edukacji, Mirosława Orzechowskiego z Ligi Polskich Rodzin, który walczył właśnie z teorią ewolucji i chciał nauczać w szkołach kreacjonizmu. Teraz wprawdzie przebywa, delikatnie mówiąc, na politycznej emeryturze (m.in. za sprawą prowadzenia samochodu w stanie nietrzeźwości), co nie znaczy, że w atmosferze religijno-prawicowego wzmożenia ktoś kiedyś z podobnymi pomysłami znów nie wyskoczy.

Można też powtórzyć za przywołanym na początku tekstem Janickiego: chętnych do obrony racjonalności i rzetelnej nauki ubywa. Coraz bierniejsze staje się środowisko naukowe, niemogące liczyć na wsparcie instytucji państwowych. W dodatku równie głęboko jak społeczeństwo przeorane religijno-politycznymi podziałami. A kto, jak nie uczeni, powinni jako pierwsi podpowiadać współobywatelom, gdzie się kończy rzetelna nauka, a zaczyna ideologia i szalbierstwo?

Środowisko naukowe nosi bowiem w sobie kompleks kopciuszka wolnościowych przemian – każda polityczna władza po 1989 r. deklarowała potrzebę rozwoju nauki, jednocześnie systematycznie obcinając przeznaczane na nią środki. Pod tym względem jesteśmy nadal na szarym końcu krajów europejskich. To nie mogło nie odbić się negatywnie na środowisku uczonych, któremu wolnorynkowa rzeczywistość przetrąciła kręgosłup. Widać to choćby po prestiżu Polskiej Akademii Nauk, z której podśmiewają się sami naukowcy i której zdanie (i tak rzadko artykułowane w istotnych dla społeczeństwa sprawach) coraz mniej się liczy. Środowisko jest również dotknięte układami (m.in. nierozwiązany do końca systemowo problem zaawansowanej wiekowo i zasiedziałej profesury) i źle pojętą solidarnością zawodową. Taki koktajl musiał zakończyć się popadnięciem w marazm i bierność.

Może więc najwyższy czas rozpocząć poważną debatę, czy racjonalność i nauka, podobnie jak świeckość, są nadal istotnymi wartościami, na których chcemy opierać III RP?