Papież o ewolucji, czyli Kościół i nauka

Wczorajsza prasa odnotowała z mniejszym lub większym zachwytem kolejną „transgresję” papieża Franciszka – tym razem stwierdził on, że wiara nie kłóci się ani z teorią ewolucji ani też z teorią Wielkiego Wybuchu.

Bóg nie stwarzał świata za pomocą magicznej różdżki – powiedział Franciszek, inaugurując 27 października posiedzenie Papieskiej Akademii Nauk, podczas którego odsłonił także popiersie Benedykta XVI. Czy papież powiedział coś nowego? Teoretycznie nie, bo o tym, że teoria nie jest „jedynie hipotezą”, wyraźnie mówił przecież Jan Paweł II, który lubił spotkania z uczonymi i bliski kontakt z takimi ludźmi, jak choćby ksiądz i kosmolog profesor Michał Heller. Szefem Obserwatorium Watykańskiego, de facto doradcą naukowym Jana Pawła II, był jezuita, prof. George Coyne.

Kim był Coyne – najlepiej oddaje fragment z wywiadu, jaki przeprowadziłem dekadę temu. Wypowiada się tu na temat antykoncepcji i aborcji:

Problem Kościoła polega na tym, że jeśli można przyjmować oceny etyczne na podstawie dobrej nauki, to dlaczego przyjmuje się opierając się na złej? Kościół nie zawsze jest gotów słuchać dobrej nauki, zamyka się na nią podejmując oceny moralne oparte na przesłankach naukowych złej jakości. Tylko jeden bardzo ogólny przykład: stanowisko Kościoła wobec antykoncepcji i aborcji wynika z przekonania o istnieniu magicznego momentu, w którym mamy do czynienia z zaistnieniem ludzkiej osoby. Czy z momentem tym mamy do czynienia w chwili zapłodnienia, czy może w chwili implantacji zapłodnionego jaja w macicy? Rzecz w tym, że takie podejście jest bardzo nienaukowe. Wszyscy uczeni, embriolodzy, genetycy, biolodzy molekularni badający powstawanie i rozwój życia nie mają wątpliwości, że jest to ciągły proces, w którym nie ma żadnych magicznych momentów. Jeśli więc cokolwiek świętego jest w zjawisku powstania życia, to cały ten proces. Kościół jednak upiera się, że istnieje specjalny moment, w którym wkracza do akcji Bóg i robi coś specjalnego, po czym mamy do czynienia z osobą ludzką. To jest nienaukowe podejście. Kościół nie musi przecież korzystać ze złej nauki do uzasadnienia świętości życia. Paweł VI przed zajęciem stanowiska w sprawie antykoncepcji powołał komisję złożoną z uczonych, a następnie postąpił wbrew ich radzie. Uczeni stwierdzili, że w sprawie antykoncepcji najlepiej się nie wypowiadać, bo zbyt mała jest na ten temat wiedza. A jednak Paweł VI wypowiedział się przeciwko niej.

Nie za tę jednak wypowiedź Coyne stracił robotę – Benedykt XVI zmienił (tak mówią komentatorzy, choć sam Coyne nie dyskutuje na ten temat) szefa Obserwatorium za otwartą krytykę stanowiska kardynała Christopha Schönborna, który zakwestionował teorię ewolucji. Mniejsza o rzeczywisty powód zwolnienia Coyne’a, faktem jest, że relacje Benedykta XVI z nauką były mniej entuzjastyczne niż Jana Pawła II, co komentował w POLITYCE w tekście, jaki pisałem na podsumowanie pontyfikatu Benedykta prof. Stanisław Obirek:

Konflikt między nauką a doktryną kościelną będzie narastać, jeśli radykalnie nie zmieni się stosunek do autonomicznego rozumu. Wiara i nauka to dwa różne porządki, niesprowadzalne do wspólnego mianownika. Owszem, można być wierzącym i jednocześnie ufać nauce, ale nie można mylić wiary z wiedzą.

Z kolei profesor Polak nie miał wtedy, czyli po abdykacji Benedykta, wątpliwości, że:

nie da się pogodzić tych dwóch światów. Oczywiście nie brakuje uczonych będących jednocześnie gorliwymi katolikami wierzącymi w Boga osobowego i dogmaty. W istocie jednak między obiema postawami występuje nieusuwalna sprzeczność, z którą jako ludzie radzimy sobie tak, jak radzimy sobie z wieloma paradoksami realnego życia. 

Wypowiedzi profesorów Obirka i Polaka są ważne nie tylko ze względu na ich pozycję w nauce, lecz także na funkcje, jakie pełnili, gdy jeszcze byli duchownymi. Warto jednak wrócić do ojca Coyne’a i kwestii teorii ewolucji. Oto jego wypowiedź we wspomnianym wywiadzie:

W „Magisterium Kościoła w sprawie ewolucji” wygłoszonym przez Jana Pawła II w 1996 r. papież ostatecznie uznaje prawomocność teorii ewolucji. Jednocześnie podtrzymuje naukę o tzw. skoku ontologicznym, zgodnie z którą pojawienie się człowieka wymagało bezpośredniej interwencji Boga poprzez nadanie mu duszy. Czy nauka może zaprzeczyć takiemu twierdzeniu?

Pyta pan w istocie, czy koncepcja interwencjonizmu nie stoi w sprzeczności z faktem ciągłości procesu ewolucyjnego. Papież zmaga się z tym problemem podtrzymując dotychczasową oficjalną doktrynę Kościoła. Nie dopuszcza, ale i nie zaprzecza możliwości powstania duchowego aspektu człowieka jako efektu pojawienia się ducha podczas procesu ewolucji materii na skutek wzrostu jej złożoności. Nie sądzę, żeby nauka mogła kiedykolwiek zaprzeczyć temu zjawisku lub je potwierdzić. Nie widzę jednak powodu, dlaczego Bóg nie mógłby działać poprzez proces ewolucji i musiał osobiście bezpośrednio w pewnym momencie interweniować po to, by powstał człowiek. Interpretuję papieski dokument jako pozostawienie otwartej furtki do dalszych poszukiwań. Papież więcej nie mógł powiedzieć, bo nie pozwoliliby mu na to jego teologowie. Takie stwierdzenie byłoby dzisiaj herezją. Najważniejsze jednak, że furtka jest otwarta, co daje szansę zasypania kiedyś dualizmu materii i ducha.

I w zasadzie pytanie o najnowszą wypowiedź Franciszka I jest pytaniem o ostatnie zdanie wypowiedzi Coyne’a: czy gotów jest na wykroczenie poza granice, w jakich trzymają go dyżurni teologowie, by rzeczywiście zasypać rów ciągle dzielący religię i naukę?